Μετά τη βύθιση 2008-13 το κατά κεφαλήν ΑΕΠ (ΚΚΑΕΠ) αυξήθηκε μόνο με ρυθμό >1% 2013-19, περιορίζοντας την ολική μείωση στο 21% έως το 2019. Με την κυβερνητική αλλαγή οι προβλέψεις συνέκλιναν για αισθητή επιτάχυνση (2,5%), ο κορωνοϊός όμως καταβύθισε την οικονομία. Με συγκλόνισε διαβάζοντας ότι το ΚKΑΕΠ σε αγοραστική αξία ήταν προτελευταίο στην Ε.Ε. το 2019 (τελευταία η Βουλγαρία). Μάλλον τα στατιστικά στοιχεία το υποεκτιμούν λόγω της εκτεταμένης (Ε.Ε. πρωτιά) φοροδιαφυγής. Αλλά πάλι είμαστε πολύ χαμηλά λαμβάνοντας υπόψη: α) το ανθρώπινο δυναμικό – ικανοί εξωστρεφείς επιχειρηματίες (Ελληνες εφοπλιστές: 15% του παγκοσμίου στόλου – 0,014% του πληθυσμού), μάνατζερ, επιστήμονες. β) τη γεωγραφική θέση: 1) Με στοχευόμενη πολιτική τα λιμάνια μας γίνονται πύλες εφοδιαστικών αλυσίδων για εμπορεύματα προς και από τα Βαλκάνια με την κεντρική Ε.Ε. (Αυστρία, Σλοβακία, Τσεχία, Πολωνία), διότι είναι πολύ πιο κοντά η Θεσσαλονίκη από ό,τι τα λιμάνια του Ατλαντικού και συντομεύεται κατά 6-9 ημέρες η θαλάσσια μεταφορά. Παράλληλα, μετεξελίσσονται σε κέντρα υποδοχής εταιρειών διεθνών αλυσίδων αξίας ή παραγωγής: όρα η ελπιδοφόρος αναπτυξιακή επένδυση της Microsoft στη Θεσσαλονίκη. 2) Η θάλασσα και η καλοκαιρία εκτίναξαν τον τουρισμό, σημαντική πηγή ξένου συναλλάγματος και απασχόλησης.
Η προηγουμένη κακοδιαχείριση εκτίναξε στο 15% του ΑΕΠ το έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών (2008) και το δημοσιονομικό έλλειμμα (2009), λόγω της κατά 30% μεγαλύτερης αύξησης του μοναδιαίου κόστους εργασίας από αυτήν των ανταγωνιστών και των δυσανάλογων για τις αντοχές της οικονομίας αυξήσεις στο Δημόσιο μισθών, συντάξεων με εκατοντάδες χιλιάδες προσλήψεις. Τα διορθωτικά μέτρα (μνημόνιο) 2010-11 ήσαν περιορισμένης εμβέλειας και η ύφεση συνέχισε έως το 2013. Φυσικά τα μετέπειτα μνημόνια δεν μπόρεσαν να καλύψουν το μεγάλο εύρος των διαχρονικών στρεβλώσεων και της πληγείσης μακροοικονομικής ισορροπίας και τα πισωγυρίσματα της οικονομικής πολιτικής το 2015 εξασθένησαν τη δυναμική της ανάπτυξης: 2013-19 0,8% μέση αύξηση του ΑΕΠ, Ε.Ε. 1,8%. Εάν η Ελλάδα είχε αξιοποιήσει το διαθέσιμο παραγωγικό δυναμικό (επιχειρηματίες, εργατικό δυναμικό, δεξιότητες, τεχνογνωσία, πάγιο κεφάλαιο – μηχανολογικό εξοπλισμό, υποδομές κ.λπ.) η αύξηση του ΑΕΠ θα ήταν τουλάχιστον διπλάσια (2%), αλλά οι παθογένειες της Ελλάδος δεν το επέτρεψαν.
Επικρίνεται η τρόικα ότι η αδύναμη ανάπτυξη οφείλεται στην εμμονή της στη σκληρή δημοσιονομική πολιτική και μείωση μισθών και συντάξεων. Ομως ελλείψει κυβερνητικού σχεδίου η Ελλάδα ήταν στο χείλος του γκρεμού. Το μνημόνιο αποσόβησε την έξοδό μας από την ΟΝΕ = άμεση χρεοκοπία, «κούρεμα» τραπεζικών καταθέσεων (το φάσμα εξηγεί την 180 μοιρών κυβερνητική στροφή το 2015 ενάντια στις προεκλογικές δεσμεύσεις. Αναπόφευκτα έγιναν λάθη και ίσως τα μνημόνια δεν επικεντρώθηκαν επαρκώς στις μεταρρυθμίσεις. Ομως, παρ’ όλη την αντίδραση κομμάτων και συντεχνιών, νομοθετήθηκαν πολλές αλλά λόγω της καχεξίας μας η εφαρμογή τους ακόμη χωλαίνει. Μήπως για να προοδεύσει η Ελλάδα θέλει και «μαστίγιο» και όχι μόνο «καρότο» (τα δισ. από την Ε.Ε.); Η Ιστορία όμως το διαψεύδει, καθώς πολιτικοί (Τρικούπης, Βενιζέλος, ο πρώτος Καραμανλής) εισήγαγαν θεμελιώδεις μεταρρυθμίσεις αντιστρέφοντας την παρακμή. Τελευταίος ήταν ο Σημίτης που η απροσδόκητη συμμαχία της λαϊκιστικής νεο-καραμανλικής πτέρυγας και παλαιού ΠΑΣΟΚ παρεμπόδισε τον εκσυγχρονιστικό του έργο. Μάθημα για τους πολέμιους των μεταρρυθμίσεων: το μεγάλο θύμα της μη ψήφισης του ασφαλιστικού νόμου Τ. Γιαννίτση είναι οι τότε πολέμιοί του και σημερινοί συνταξιούχοι με μειωμένες έως και 40% συντάξεις.
Η αδύναμη ανάπτυξη οφείλεται στις χαμηλές επενδύσεις (10-12% του ΑΕΠ 2012-19, Ε.Ε. 20%), που (λιγότερο στη μεταποίηση) δεν καλύπτουν τις αποσβέσεις των παγίων = αρνητική καθαρή επένδυση επιταχύνει την συρρίκνωση του παραγωγικού δυναμικού διότι η εισβολή της Ψηφιακής Τεχνολογίας (Ψ.Τ.) απαξιώνει γρηγορότερα τον αχρησιμοποίητο εξοπλισμό, τις δεξιότητες, την τεχνογνωσία. Το εισοδηματικό ψαλίδισμα προκάλεσε τη μείωση της εγχώριας αποταμίευσης ώστε να υπολείπεται σημαντικά από το επαρκές επίπεδο (16-18% του ΑΕΠ) για τη χρηματοδότηση παραγωγικών (εκτός κατοικίας) επενδύσεων, αλλά συνέβαλε και η μίμηση καταναλωτικών «πολυτελών» προτύπων πλουσίων λαών. Πολλά, όμως, κράτη της Ε.Ε. συμπλήρωσαν την ελλιπή αποταμίευση και αδύναμη επιχειρηματικότητα προσελκύοντας ξένες επιχειρηματικές άμεσες επενδύσεις (ΞΕΕ) ανεβάζοντας τον ρυθμό ανάπτυξης στο τριπλάσιο της Ελλάδος, περισσότερο στην Τουρκία. Την Ελλάδα την παρακάμπτουν οι ξένοι επενδυτές (εκτός τουρισμού) και ουκ ολίγες ελληνικές επιχειρήσεις μετέφεραν την έδρα ή παραγωγή τους σε άλλες χώρες. Το ευρύ κοινό και κόμματα δεν συνειδητοποιούν ότι χωρίς ΞΕΕ όχι μόνο το ΑΕΠ θα διολισθαίνει στην Ε.Ε. κατάταξη, αλλά και η ευμάρεια θα μειώνεται λόγω της αρνητικής καθαρής επένδυσης, συμπαρασύροντας μισθούς, συντάξεις, κέρδη και θέσεις εργασίας πού ήδη πλήττονται από τον κορωνοϊό.
Η εμπεριστατωμένη έκθεση Πισσαρίδη διαγράφει την κατεύθυνση προς την οποία πρέπει να κινηθεί η οικονομία με έμφαση στην εξωστρέφεια, στη βιομηχανία και στην καινοτομία. Ο Ελληνας γνωρίζει τα εμπόδια στα οποία προσκρούει η ανάπτυξη ενώ παραπονείται για την οικονομική του κατάσταση χωρίς να συνδέει τα δύο και μοιρολατρικά αποδέχεται την «πραγματικότητα». Ομως η ανεπάρκεια επενδύσεων και η αναχρονιστική παιδεία που δεν δημιουργεί πολίτες με σύγχρονες δεξιότητες και τεχνογνωσία για την Ψ.Τ. οδηγούν σε περαιτέρω υποχώρηση του βιοτικού επιπέδου, δεδομένων και των μελλοντικών πρόσθετων δαπανών: εξυπηρέτηση του δημοσίου χρέους, συχνότερες οικολογικές καταστροφές, οι αναγκαίοι εξοπλισμοί, γήρανση πληθυσμού που επιδεινώνει τον λόγο εργαζομένων προς συνταξιούχους, αύξηση των δαπανών στην Υγεία. Χωρίς ΞΕΕ το ποσό για μισθό ή σύνταξη στο μηνιαίο εκκαθαριστικό κάθε Ελληνα μοιραίως θα βαίνει μειούμενο.
Οι ΞΕΕ είναι επιταχυντές και πολλαπλασιαστές της ανάπτυξης: α) μεταφέρουν σύγχρονη τεχνογνωσία και επιχειρήσεις με μεγαλύτερη παραγωγικότητα (λόγω και του μεγαλύτερου μεγέθους από τη μέση ελληνική) κομίζοντας υψηλότερους μισθούς (οι μισθοί στην ελληνική μεσαία-μεγάλη βιομηχανία είναι περί το 50% υψηλότεροι από τον τουρισμό, το εμπόριο κ.λπ.) και β) γίνονται εστία γέννησης ελληνικών επιχειρήσεων στο προηγούμενο και επόμενο στάδιο παραγωγής (ο πρώτος Καραμανλής έφερε στην Ελλάδα την πρώτη μεγάλη ΞΕΕ –Pechiney– για την παραγωγή αλουμινίου και περί αυτής αναπτύχθηκαν πολλές εξωστρεφείς ελληνικές εταιρείες). ΟΙ ΞΕΕ θα λύσουν και το οξύ πρόβλημα της ανεργίας (17% του εργατικού δυναμικού, 23% το πραγματικό λαμβάνοντας υπόψη αυτούς που μη βρίσκοντας δουλειά σταματούν να ψάχνουν «discouraged workers» και τους πολλούς νέους άνεργους που ωθούνται να μεταναστεύσουν) και θα συμβάλουν στον επαναπατρισμό δημιουργικών Ελλήνων, που απαραίτητοι για την ανάπτυξη.
ΟΙ ΞΕΕ είναι μονόδρομος για την αντιστροφή του μαρασμού, με τον κορωνοϊό να επιβαρύνει περαιτέρω την οικονομία. Διεθνείς οργανισμοί (Διεθνής Τράπεζα, ΟΟΣΑ, Ευρ. Επιτροπή) και ερευνητικά ιδρύματα φωτογραφίζουν τις δυσλειτουργίες που αποθαρρύνουν τις ΞΕΕ (δυσχεραίνουν και τις εγχώριες επιχειρήσεις) και μας κατατάσσουν με τα μεγαλύτερα εμπόδια στην Ε.Ε. αλλά και σε αρκετά πεδία μεταξύ κρατών με χαμηλότερο πολιτιστικό, κοινωνικό επίπεδο και πολιτική ανέλιξη. Τα κυριότερα εμπόδια είναι: βραδεία απονομή Δικαιοσύνης, χρονοβόρος, – δαιδαλώδης γραφειοκρατία, βαριά και άνιση φορολογία, αναχρονιστικό εκπαιδευτικό σύστημα = έλλειψη σύγχρονων δεξιοτήτων για τις αυξημένες (λόγω της ταχείας διείσδυσης της Ψ.Τ.) απαιτήσεις της οικονομίας και κοινωνίας. Η Ψ.Τ. μεταβάλλει ταχύτατα καθιερωμένες επιχειρηματικές πρακτικές: Νεοσύστατη ιταλική εταιρεία ηλεκτρονικού εμπορίου αντί η χονδρική της αποθήκη να είναι στο Μιλάνο, κέντρο της πολυπληθούς βορείου Ιταλίας, την εγκατέστησε στην Ολλανδία, πάνω από 1.000 χιλιόμετρα μακρύτερα, και από εκεί στέλνει και ένα ποδήλατο στον καταναλωτή: διότι λόγω γραφειοκρατίας και εκατοντάδων αδειών το αρχικό κόστος εγκατάστασης στην Ιταλία είναι κατά πολύ μεγαλύτερο αλλά και η άδεια λειτουργίας θα εκδιδόταν πολύ αργότερα εξαλείφοντας κέρδη ετών (όρα Ελλάδα).
Βασικό εμπόδιο για τις ΞΕΕ είναι η αναποτελεσματική Δικαιοσύνη, που πλήττει και το κράτος δικαίου, βασικό πυλώνα της Δημοκρατίας. Δικαστές και νομικοί προτείνουν λύσεις για την επίσπευση της απονομής της Δικαιοσύνης και για την αντιμετώπιση της πολυνομίας και κακονομίας. Για να περιοριστεί το πλήθος των αγωγών και ασφαλιστικών μέτρων από ιδιώτες, σωματεία, εταιρείες, που συχνά κάνουν κατάχρηση του δικαιώματός τους, απαιτούνται αυστηρότεροι νόμοι: π.χ. το δικαστήριο να δύναται να επιβάλει στους «επαγγελματίες» ενάγοντες την πληρωμή δικαστικών εξόδων των εναγομένων και αποζημίωση.
Η δυσκίνητη γραφειοκρατία είναι βασικό εμπόδιο σε επιχειρείν και ΞΕΕ. Η εισαγωγή από τη νέα κυβέρνηση της Ψ.Τ. στο Δημόσιο θα συντομέψει σημαντικά τις χρονοβόρες διαδικασίες: απόδειξη ο αποτελεσματικός (πρωτοπόρος στην Ε.Ε.) εμβολιασμός κατά του κορωνοϊού. Αλλά μόνη της η Ψ.Τ. δεν δημιουργεί σύγχρονη και φιλική δημόσια διοίκηση, χωρίς αλλαγή διαδικασιών και νοοτροπίας. Εφόσον το Δημόσιο διεισδύει σε όλη την οικονομία και κοινωνία πρέπει να απλοποιηθούν οι διαδικασίες και οι δημόσιοι υπάλληλοι να συνειδητοποιήσουν ότι το εισόδημά τους και όλων μας θα μειώνεται εάν δεν ενστερνιστούν αλλαγές (μετεκπαίδευση, αξιοκρατία, οριζόντιες μετατάξεις, κ.λπ.) που θα εκριζώσουν την παθητικότητα αλλά και να επαναφερθούν ορισμένες εκ των επιτελικών και εκτελεστικών αρμοδιοτήτων των γενικών διευθυντών (όπως στα ανεπτυγμένα Ε.Ε. κράτη) που τους κατήργησε ο νόμος Κουτσόγιωργα, επιφέροντας βαρύ πλήγμα στην αποτελεσματικότητα και στο κύρος του Δημοσίου. Πολιτικοί προϊστάμενοι (γεν. γραμματείς, σύμβουλοι) όσο και καλά να γνωρίζουν το αντικείμενό τους δεν ξέρουν τις εσωτερικές ισορροπίες στα υπουργεία, πώς θα συντονιστούν οι διάφορες Διευθύνσεις και πώς θα κινητοποιήσουν τους υπαλλήλους για γρήγορη εκτέλεση των καθηκόντων τους.
Η βαριά φορολογία και φορολογική πολυπλοκότητα είναι πρόσθετα εμπόδια, ιδίως για ΞΕΕ. Η κυβερνητική πολιτική μείωσης ασφαλιστικών εισφορών και φορολογίας επιχειρήσεων είναι προς τη σωστή κατεύθυνση. Αλλά πρέπει να διευρυνθεί και η πολύ στενή φορολογική βάση με μείωση των υψηλών φορολογικών συντελεστών επί μισθών και συντάξεων και του ΕΝΦΙΑ που πλήττουν δυσανάλογα τη μεσαία-ανώτερη τάξη (3,5% των φορολογουμένων πληρώνουν το 45% του φόρου φυσικών προσώπων) λόγω του πολύ υψηλού βαθμού προοδευτικότητας (2η στην Ε.Ε.) και έχουμε τη βαρύτερη φορολογία κατοικίας = € 3 δισ. ΕΝΦΙΑ, περισσότερο από τη Γαλλία με 13 φορές μεγαλύτερο ΑΕΠ. Πόσοι δημιουργικοί επιχειρηματίες και επιστήμονες θα επαναπατριστούν όταν η βαριά φορολογία τους στερεί 3/5 του έπειτα από ασφαλιστικές κρατήσεις εισοδήματος; Υψηλοί συντελεστές ενθαρρύνουν τη φοροδιαφυγή (25% του ΑΕΠ, Ε.Ε. πρωτιά) που διαιωνίζει μία αντικοινωνική συμπεριφορά και εξηγεί τη χαμηλή παραγωγικότητα (=χαμηλοί μισθοί) της οικονομίας.
Ελαχε στην κυβέρνηση Μητσοτάκη, ευτυχώς, να αντιμετωπίσει τις σοβαρότερες εθνικές προκλήσεις από το 1950: νεοθωμανισμός, κορωνοϊός-υγειονομική βόμβα με σοβαρές επιπτώσεις στην εξασθενημένη οικονομία, ενώ ανέδειξε την ανάγκη γρήγορης μετάβασης στην ψηφιακή και «πράσινη» οικονομία. Το Ταμείο Ανάκαμψης και το ΕΣΠΑ αμβλύνουν τις επιπτώσεις (και στην απασχόληση) και συμβάλλουν στην επίτευξη θετικών ρυθμών ανάπτυξης αλλά δεν θεμελιώνουν δυναμική ανάπτυξη (3-4% ετησίως, όρα 1995-2005) στηριζόμενη σε επενδύσεις, που επιτυγχάνεται μόνο με συνδυασμένες μεταρρυθμίσεις, διότι αυτές έχουν πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα, καθώς τα θετικά της μιας ενισχύουν την άλλη.
* Ο κ. Παναγιώτης (Τάκης) Θωμόπουλος είναι οικονομολόγος – τραπεζίτης.